रानी की वाव, पाटण, गुजरात

भारतामध्ये पाण्याचा मुख्य स्त्रोत म्हणून गावोगावी विहीरी खोदलेल्या आढळतात. काही आकाराने लहान तर काही अवाढव्य आकाराच्या. पण सर्वसाधारणपणे राजाश्रयातुन निर्माण केलेल्या विहीरी या पाण्याच्या स्त्रोत एवढ्याच हेतूने न बांधता धार्मिक आणि सांस्कृतिक ज्ञानाचा स्त्रोत म्हणुन बांधण्यात आल्या. जिथे पाण्याबरोबर ज्ञानार्जनाचे कार्य आपसूकच घडत होते. अशीच एक विहीर रानी की वाव जी भारतातच नव्हे तर संपूर्ण जगामध्ये सुप्रसिद्ध आहे.

राणी की वाव ही

भारतातील युनेस्को जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट आहे.

नविन १०० रु च्या नोटेवर तिचा फोटो गौरवार्थ छापलेला आहे.

गुजरातमधील अहमदाबाद शहरापासून जवळपास १२५ किमी अंतरावर असलेलं पाटण हे जिल्ह्याचे शहर. पाटण ही पुरातन काळातील राजधानी होती जी लोप पावलेल्या पवित्र सरस्वती नदीकाठी वसलेली. हेच पाटण शहर “रानी की वाव” किंवा “रानी नी वाव” या अभुतपुर्व स्थापत्यशास्त्राच्या कलाविष्काराचे स्थान आहे. गुजरातमध्ये विहिरीला बावडी किंवा वाव म्हणुन संबोधले जाते. सर्व विहिरींची राणी असा काहिसा अर्थ लावता आला तरी तिला राणी की वाव म्हणण्यामागे एक ऐतिहासिक तथ्य आहे. अकराव्या शतकात, तत्कालीन सोळंकी (चालुक्य) राणी उदयमती यांनी ही विहीर बांधली म्हणुन तिचे हे नाव. त्यांचे पती सोळंकी वंशीय राजा भिमदेव (प्रथम) यांच्या स्मरणार्थ राणीने ही विहीर बांधली.

रानी की वावच्या छायाचित्ररुपी प्रवासाची सुरुवात करुया

राणी की वाव जागतिक वारसा स्थळ असल्याने भारतीय पुरातत्त्व विभागाने ही जागा खुप छान पद्धतीने सुशोभित आणि स्वच्छ ठेवलेली आहे. वर्षभरात लाखो पर्यटक देशविदेशातुन येथे भेट देतात. तिथे जाताच सुरुवातीला छान बागबगीचा शिवाय काही दिसत नाही. थोडे पुढे जाता विहिरीच्या कठड्यावर लावलेले लाकडी कुंपण दिसायला लागते. जेव्हा तुम्ही विहीरीच्या प्रवेशद्वारावर जाता तेव्हा जमिनीखाली जे दिसते ते तुम्हाला अचंबित केल्याशिवाय रहात नाही. विहिरीपेक्षा जमिनीखाली बांधलेली काही मजली वास्तु म्हणा ना. हो सात मजली जमिनीखाली उलटे बांधलेल्या मंदिरासारखा आकार. प्रत्येक भिंत, खांब आणि कोपरा वेगवेगळ्या नक्षीकामांनी तसेच विविध देवीदेवतांच्या मुर्तींनी सुशोभित. खाली उतरणाऱ्या पायऱ्या सुद्धा एका विशिष्ट पद्धतीने रचलेल्या. बराचसा भाग नष्ट होऊनही सद्यस्थितीत जे आहे त्यावरुन त्या काळातील या रचनेची कल्पना करता येईल.

रानी की वावच्या कठड्यावर लावलेले लाकडी कुंपण

राणी की वावचे अप्रतिम दर्शन

रानी की वाव चे आकारमान

रानी की वाव हे उपयुक्त पाणीसाठ्याबरोबर धार्मिक तसेच सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे स्थान म्हणुन बांधण्यात आली. ढोबळमानाने तिचा आकार १६१० स्क्वेअर मीटर आहे. तिची लांबी प्रवेशद्वाराजवळच्या तोरणापासुन पलीकडे विहिरीच्या आतल्या बाजुपर्यंत ७० मीटर, रूंदी २३ मीटर आणि खोली २८ मीटर आहे. विहिरीचा आकार पाण्याची गरज आणि संवर्धन ओळखुन तसेच मांगल्याचा प्रतिकासारखा म्हणजे एका मंदिरासारखा (उलटे बांधलेल्या) आहे. विहिर मंदिराप्रमाणे पुर्व-पश्चिम अशी बांधली आहे.

राणी की वाव प्रवेशद्वारा जवळून

राणी की वाव चे तोरणद्वार

वावजवळ जाताच प्रथम दिसतात ते म्हणजे दगडी खांबाचे अवशेष जे तोरणद्वार असल्याची खात्री पटते. १९ व्या शतकात या विहिरीचे सर्वेक्षण केले गेले ज्यामध्ये “जेम्स बर्गेस आणि हेन्री काऊजेन्स” या इंग्रज पुरातत्व तज्ञांनी तोरणद्वाराबद्दल नोंद केली होती. दोन दगडी खांब असलेले हे तोरण एका नक्षीदार कमानीने जोडलेले होते. इथुनच खाली उतरायला विशिष्ट पद्धतीने रचलेल्या पायऱ्यांची सुरुवात होते.

राणी की वावचे तोरणद्वार

राणी की वाव: स्थापत्य आणि नक्षीकलेचा आविष्कार

आधी सांगितल्याप्रमाणे ही वाव सात मजली आणि एका मंदिरासारखी आहे. ही वाव मरु-गुर्जर स्थापत्यशैलीची आहे. मरु-गुर्जर ही मंदिर स्थापत्य शैली असुन तिचा उगम पुरातन गुजरात आणि राजस्थानात झाला. आपण जसजसे खाली जातो तसतसे विहिरीचे ४ उंच भाग दिसतात मग त्यानंतर मुख्य विहिर. खाली घेतलेला फोटो पहिल्या भागावरुन घेतला आहे ज्यात आपण इतर ३ भाग पाहू शकता. पुर्वी विहिरीच्या तळापर्यंत (पाणी असेल तिथपर्यंत) म्हणजे खाली ७ मजल्यापर्यंत जाता येत असे. पण २००१ मध्ये भुज येथे झालेल्या भयंकर भुकंपाचे काही परिणाम आणि नुकसान इथेही झाले. त्यामुळे सुरक्षेच्या कारणास्तव पहिले ४ मजलेच पर्यटकांसाठी खुले आहेत.खाली उतरताना दोन्ही बाजुंना भिंतींवर वेगवेगळ्या देवीदेवतांच्या मुर्ती कोरलेल्या दिसतात. पुराणातील काही घटनाही मुर्ती रुपात पहायला मिळतात.

प्रामुख्याने दिसणाऱ्या मुर्तीं मधील विविधता:

• दैवी मुर्ती: जसे की देवी, ब्रम्ह, विष्णू, शिव, गणेश
• इतर देवता आणि पुराणातील घटना: दिग्पाल, पवित्र प्राणी आणि पक्षी संपदा, अप्सरा, नागकन्या, वसु आणि धार्मिक ग्रंथात उल्लेख केलेल्या घटना
• तत्कालीन समाजाचे प्रतिबिंब

भिंतींवर कोरलेल्या शिल्पांना एका विशिष्ट पद्धतीने दर्शविले आहे. ज्यामध्ये मुख्य देवी देवतांना प्रामुख्याने दाखवले असुन बाजुला इतर अप्सरा, नागकन्या, दिग्पाल किंवा योगिनींची शिल्पे कोरलेली आढळतात. प्रत्येक मुर्तीवर केलेले सुक्ष्म कोरीवकाम पाहता आश्चर्य वाटल्याशिवाय रहात नाही. मुर्तींना पाहताना त्या अगदी जिवंत असल्याचा भास होते आणि घटना जणु समोरच घडत असल्यासारखे वाटते.

खाली छायाचित्रात दिसते ते शिल्प आहे महिषासुरमर्दिनीचे. महिषासुराचा वध करणारी देवी दुर्गा म्हणजेच महिषासुरमर्दिनी. शिल्पस्वरुपात ही घटना आम्ही पहिल्यांदा पाहिली आणि तीही इतकी अप्रतिम की बघतच राहिलो. तसेच बाजुला असलेल्या अप्सरांच्या शिल्पातील कोरलेले बारकावे पहा. अंगावरील आभुषणे, मोती तसेच कपड्यांवरील बारीक नक्षीकाम थक्क करणारे आहे.

From left डावीकडून बुद्ध, कल्की (कलियुगाच्या शेवटी येणार विष्णू अवतार ) आणि महिषासुरमर्दिनी

महिषासुरमर्दिनी

बलराम आणि परशुराम

डावीकडून नागकन्या/विषकन्या, विष्णूंचा वराह अवतार आणि अप्सरा

मध्यभागी विष्णूंची विविध रूपे

शेषशायी विष्णू आणि २४ रुपांपैकी काही तसेच दशावतार शिल्पे

येथील शिल्पांमध्ये प्रामुख्याने नारायण अर्थात विष्णुंची आणि त्यांच्या वेगवेगळ्या रुपांची आणि अवतारांची शिल्पे जास्त प्रमाणात दिसतात. विष्णुंची आयुधे, शंख आणि कमळ धारण केलेल्या अनुक्रमानुसार 24 मुर्ती प्रकार किंवा रुपे आहेत त्यापैकी रानी की वावमध्ये खालील प्रकार आहेत: केशव, नारायण, गोविंदा, विष्णु, त्रिविक्रम, वामन, श्रीधर, पद्मनाभ, दामोदर, संकर्षण, अनिरुद्ध, पुरुषोत्तम, नरसिंह, हरी. याशिवाय 10 प्रसिद्ध अवतार देखील दर्शविले आहेत. परंतु त्या 10 अवतारांपैकी: वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, राम, बलराम, बुद्ध आणि कल्की (कलियुगच्या शेवटी येणारा भावी अवतार) हे स्पष्टपणे ओळखता येतात. बुद्धांना येथे भगवान विष्णूचा अवतार म्हणून दर्शविले गेले आहे.

याशिवाय सहज लक्षात न येणारे पण अप्रतिम असे अजुन एक महत्वाचे शिल्प पहायला मिळते ते म्हणजे “शेषशायी विष्णू“. मध्ययुगीन भारतात विहिर तसेच पाण्याच्या कुंडाजवळ ‘शेषशायी विष्णू’ मुर्ती स्थापन करण्याची परंपरा होती. मोढेरा येथील सुर्यमंदिरासमोरच्या कुंडात शेषशायी विष्णू मुर्ती पहायला मिळते. त्याच परंपरेला अनुसरून इथेही अशा ३ मुर्ती स्थापित केल्या आहेत. त्यांना तुम्ही खाली उतरताना बरोबर समोर मुख्य विहिरीच्या भिंतींवर पाहू शकता. सहसा लक्षात येणे तसे अवघड आणि अंतरावर असल्यानेही स्पष्ट दिसणे अवघड.

पण तुम्ही आमच्या राणी की वावच्या व्हिडिओ मध्ये स्पष्टपणे पाहू शकता.

व्हिडिओ – राणी की वाव

पहा शेषशायी विष्णूंची मूर्ती दिसते का?

शेषशायी विष्णूंची मूर्ती

खाली स्पष्ट असे छायाचित्र देत आहोत ज्यामध्ये शेषशायी विष्णू बरोबर वरती नवग्रहांची कोरलेली शिल्पे पाहु शकता.

शेषशायी विष्णूंची मूर्ती, बरोबर वरती नवग्रहांची कोरलेली शिल्पे

राणी की वाव: भैरव

महादेवाच्या रुद्र अवताराचे एक स्वरुप म्हणजे भैरव. खाली छायाचित्रात असेच भैरव रुप अत्यंत प्रभावी स्वरुपात दर्शविले आहे. भैरव इथे नृत्य करताना (तांडव?) दर्शविले आहे. उजव्या बाजूला खाली एक कुत्रा, भैरवाच्या हातात धरलेल्या दैत्याच्या शिरातुन ओघळणारे रक्त चाटताना दर्शवले आहे.

डावीकडे विष्णूचे एक रूप आणि नंतर मध्यभागी भैरव रूप

ब्रम्हा, महेश आणि विष्णू त्यांच्या पत्नीसह असलेला शिल्पपट

खाली जिथेपर्यंत उतरण्याची परवानगी आहे तिथे पोहोचताच या वावच्या भव्यतेचा आणि येथील शिल्पकलेच्या समृद्धतेचा अंदाज येतो. तिन्ही बाजुंना विविध शिल्पपट कोरलेली आहेत. समोर काही मजल्यांवर मध्यभागी दालने आहेत. डाव्या बाजूला वरती, त्रिदेवांचा त्यांच्या पत्नींसोबत असलेला छानसा शिल्पपट आहे. नीट निरिक्षण केल्यास डावीकडून अनुक्रमे ब्रम्हा-सरस्वती, महेश-पार्वती आणि विष्णू-लक्ष्मी असे ओळखता येईल. या त्रिदेवांच्या जवळ त्यांचे वाहन अनुक्रमे हंस, नंदी आणि गरुड कोरलेले दिसतात.

वावच्या तळाजवळ गेल्यावर भिंतींवर दिसणारी शिल्पे

(डावीकडून) ब्रम्हा, महेश आणि विष्णू त्यांच्या पत्नीसह असलेला शिल्पपट

उजवीकडे भिंतींवर दिसणारी शिल्पे

उजव्या बाजूला वरती, पत्नीसोबत गणेश, महालक्ष्मी आणि कुबेर यांचा शिल्पपट पहायला मिळतो. या तिन्ही देवता समृद्धतेच्या प्रतिक असल्यामुळे एकाच शिल्पपटाच दाखविल्या असाव्यात.

(डावीकडून) पत्नीसोबत गणेश, महालक्ष्मी आणि कुबेर

डावीकडून भिंतींवर दिसणारी शिल्पे

स्तंभावरील सुंदर शिल्पकाम

सुंदर अप्सरांची शिल्पे

रानी की वाव मधील इतर शिल्पे

• दिग्पाल: दहा दिशांचे रक्षण करणारे दिग्पाल
• ८ वसु: गायीचे शीर आणि मनुष्य शरीर स्वरुपात नमस्कार करणाऱ्या मुद्रेत दाखविले आहेत.
• नवग्रह: सूर्य, चंद्र, मंगळ, बुध (गृहपती), गुरु किंवा बृहस्पति, शुक्र, शनि, राहु ,केतु या नवग्रहांना शेषशायी विष्णू मुर्तीवर पहायला मिळते.

दिग्पाल: दिशांचे रक्षण करणारे

१९८७-८८ मध्ये उत्खननात गाळ काढताना ४८ सेंटीमीटर उंचीचे संगमरवराचे एक शिल्प सापडले. त्यावरती देवनागरी लिपीत ‘महारजनी श्री उदयमती’ असे कोरलेले आहे. वेळेअभावी आम्हाला ते पाहता आले नाही पण कदाचित ते शिल्प संग्रहालयात असावे.

वामन अवतार

अप्सरा

श्रीराम अवतार

शिल्प

बलराम अवतार

शिल्प

परशुराम अवतार

बुद्ध

शिल्प

कल्की अवतार

महिषासुरमर्दिनी

हनुमान

बांधकामाची माहिती

रानी की वाव ही विटा, चुना आणि मुख्यतः ध्रंगधर दगडापासून बांधली आहे. पायऱ्या तसेच छतासाठी मोठमोठाले दगड एकमेकांमध्ये विशिष्ट आकाराच्या शिसम सदृश लाकडाच्या खुंटीने जोडलेले पहायला मिळतात.

शिसम सदृश लाकडाच्या खुंटीने जोडलेले दगड

काही ठिकाणी दगडांवर काचेच्या पट्ट्या लावलेल्या दिसल्या. गाईडला विचारल्यावर समजले, ज्या दगडांना भुज भुकंपानंतर भेगा पडल्या अशा भेगांवर या काचेच्या पट्ट्या लावल्या गेल्या. भेगांमुळे किंवा भविष्यात जर कधी त्या दगडांच्या रचनेत बदल झाला तर काच तुटुन त्याची पुर्वकल्पना मिळेल. जेणे करून पुढे होणारा अनर्थ टाळता येऊ शकेल.

पुढील धोका ओळखण्यासाठी केलेली व्यवस्था

आमचा रानी की वावचा व्हिडिओ पाहण्यासाठी खाली क्लिक करा

व्हिडिओ – राणी की वाव

तुम्हाला शक्य तितकी माहिती देण्याचा प्रयत्न आम्ही केला आहे पण फारच खोलात जाऊन रानी की वाव बद्दल लिहायचे झाल्यास कितीतरी लेख लिहावे लागतील. एवढे पाहुनदेखील वेळेअभावी जास्त काही पाहता आले नाही असेच आम्हाला वाटते. तुम्ही जेव्हा जाल तेव्हा पुरेपुर वेळ देऊन जा तरच व्यवस्थित पाहता, अनुभवता येईल. तुम्ही जर पाहिली असेल तर तुमचे अनुभव किंवा अजुन काही नविन माहिती असल्यास आम्हाला खाली कमेंट मध्ये नक्की कळवा.